Ísland og Noregur – Tvö lönd, tvær leiðir að nýtingu auðlinda

Svanur Guðmundsson
May 20
3 min read

Ætlar Ísland að halda áfram að þróa markaðsdrifið og gagnsætt kerfi með áherlu á samfélagslega ábyrga auðlindanýtingu

Það kann að virðast einfalt að stjórna fiskveiðum – finna fisk, veiða hann og selja. En í raun snýst þetta um flókið net sameiginlegra hagsmuna, samfélagsábyrgðar og pólitískrar forgangsröðunar. Þjóðir sem byggja afkomu sína á sjávarútvegi hafa alltaf þurft að að velja milli ólíkra leiða: markaðsstýringar eða miðstýringar, framsals eða skömmtunar, hagkvæmni eða dreifðrar eignar. Ísland og Noregur deila hafsvæðum í norðurhöfum, en nálgun þeirra á nýtingu þeirra auðlinda sem þar er að finna er gjörólík.

Ólík kerfi: Noregur og Ísland

Í Noregi hefur svokallað IVQ-kerfi – einstaklingsbundið, skipatengt kvótakerfi – verið við lýði í um þrjá áratugi. Upphaflega var það hugsað til að tryggja byggðajafnvægi og dreifða eign. Í framkvæmd hefur það þróast í flókið og óþjált kerfi þar sem framsal kvóta er takmarkað og samþætting útgerðar og vinnslu torveld. Doktor Dag Standal, fræðimaður hjá SINTEF og skólabróðir minn frá Tromsö, hefur lýst kerfinu sem „flóknum vef óarðbærrar umframgetu“ og bent á að það hamli hagræðingu og nýsköpun. Hann hefur jafnframt hvatt til þess að Noregur læri af íslensku leiðinni og opni fyrir framsal kvóta og markaðsnálgun, með því að þróa kerfið í átt að því sem hann kallar „skynsamlega þróun að íslenskri fyrirmynd.“

Á sama tíma hefur Ísland byggt upp ITQ-kerfi – framseljanlegar aflaheimildir – í áföngum, með skýra áherslu á hagkvæmni og verðmætasköpun. Kvóti gengur kaupum og sölum, samþætting er heimil og fyrirtæki stýra eigin framleiðsluferli. EBITDA-framlegð í íslenskum hvítfiskiðnaði hefur mælst allt að 29%, á meðan hún hefur varla náð 2% í Noregi. Slíkur munur endurspeglar áhrif kerfisuppbyggingar á arðsemi og afkomu.

Skattar eða styrkir

Í þessu samhengi gegnir skattheimta lykilhlutverki. Ísland innleiddi sérstakt veiðigjald árið 2002 og hefur síðan eflt gjaldtökuna. Með nýjum ákvæðum, eins og þeim sem birtast í nýju frumvarpi ríkisstjórnar Kristrúnar Frostadóttur, á að tvöfalda skattheimtu með hærri auðlindaskatti, sem byggður er meðal annars á markaðsverðum í Noregi. Þó er það markaður sem er ólíkur að uppbyggingu og afurðasamsetningu, og því vafa undirorpið að beiting slíkra viðmiða skili sanngjörnum niðurstöðum. Við blasir að slík hækkun – sem ekki byggir á raunverulegri greiðslugetu eða framlegð – getur grafið undan samkeppnishæfni greinarinnar, dregið úr fjárfestingu og veikt grunnstoðir sjávarútvegsins á næstu árum.

Í Noregi hefur ekkert sambærilegt gjald verið tekið upp, þrátt fyrir langvarandi umræður um réttláta skiptingu auðlindarentunnar. Hugmyndir um auðlindaskatt hafa ekki hlotið pólitískan hljómgrunn.

Að sama skapi er stuðningur ríkisins ólíkur. Ísland veitir enga beina styrki til sjávarútvegs og atvinnugreinin greiðir meira til ríkisins en hún fær til baka. Í Noregi veitir ríkið árlega milljarða króna í beinan og óbeinan stuðning. Samkvæmt OECD stóð norskur sjávarútvegur undir 2–3% af öllum fiskveiðistyrkjum innan samtakanna á árunum 2018–2020. Árið 2023 var t.d. 1,4 milljörðum NOK úthlutað til strandbyggða. Ísland rekur þannig markaðsdrifið, sjálfbært kerfi, en Noregur viðheldur miðstýrðu, niðurgreiddu fyrirkomulagi. Það hefur áhrif á samkeppni og sjálfbærni til framtíðar.

Nýsköpun og þróun

Forskot Íslands byggist ekki eingöngu á hagkvæmni og fyrirsjáanleika, heldur einnig á nýsköpun. Tækniþróun, svo sem CATCH-verkefnið sem Bláa hagkerfið þróaði, markar tímamót í fiskveiðistjórnun. CATCH notar gervigreind til að spá fyrir um bestu veiðisvæði hverju sinni með greiningu á umhverfisgögnum og aflaupplýsingum. Þetta dregur úr kostnaði, eykur sjálfbærni og veitir rauntímagögn sem styðja við bæði útgerð og ráðgjöf. Slík tól stuðla að vistvænni nýtingu og auka tengsl milli vísindasamfélagsins og ákvarðanatöku – sambands sem hefur verið gagnrýnt fyrir að vera of laustengt.

Sjávarútvegurinn hefur líka staðið fyrir eigin þróunarvinnu, allt frá markaðssetningu til veiðarfæra. Fái hann næði og skýr lagaskilyrði, mun hann halda áfram að þróa sjálfbært, hámarkandi kerfi sem tryggir þjóðinni efnahagslegan ávinning og matvælaöryggi.

Hver er leiðin fram?

Í þessu öllu kristallast val milli ólíkra kosta: Ættar Ísland að halda áfram að þróa markaðsdrifið og gagnsætt kerfi með áherslu á samfélagslega ábyrga auðlindanýtingu? Eða ætlar Noregur að endurskoða stefnu sína, opna kerfið fyrir meiri hagræðingu og auka tekjur ríkisins af auðlindinni?

Báðar þjóðir geta eflt sinn sjávarútveg, en hvor með sínum hætti. Ísland þarf að standa vörð um þau meginatriði sem hafa tryggt stöðugleika: skýrt eignarform, skilvirk stjórntæki, sanngjarna en hóflega skattheimtu og áframhaldandi tækniþróun. Ef það tekst, getur Ísland ekki aðeins haldið forystu sinni á sviði fiskveiðistjórnunar, heldur orðið fyrirmynd enn fleiri ríkja sem glíma við áskoranir við stjórn sameiginlegra auðlinda.