“Ógagnsæið í rekstri sjávarútvegsfyrirtækja er stefna stjórnvalda, hafrannsóknir og ástand fiskistofna.”
Núna hefur atvinnuvegaráðherra, Hanna Katrín Friðriksdóttir, lagt fram hugmyndir um að auka gagnsæi í sjávarútvegi. En hvað er raunverulegt gagnsæi og hvernig styður stefna hennar við framtíð greinarinnar?
Verbúðin, sem hún vitnar til í grein í Morgunblaðinu 12. febrúar, var dramatísk skáldsaga sem fjallaði um ólifnað á verbúðum frekar en raunveruleg söguleg atvik um kvótakerfið. Sú umfjöllun hefur að undanförnu mótað umræðu um sjávarútveg á Íslandi, oft án hlutlægrar hag- og líffræðilegrar greiningar. En hver eru raunveruleg skilaboð atvinnuráðherra um gagnsæi?
Það er ljóst að mesta óvissan í rekstri sjávarútvegsins er ekki eignatengsl heldur hafrannsóknir og ástand fiskistofna. Það vantar skýr svör við því hvernig ríkið ætlar að auka gagnsæi um aðferðafræði í stofnmati og ákvörðun heildarafla. Ekki hefur verið útskýrt hvernig stefna stjórnvalda á að tryggja betri langtímaáætlun í ákvarðanatöku um veiðiheimildir. Stærsta óvissan í greininni eru ekki eignarhaldstengsl heldur sveiflur í stofnstærð og markaðsaðstæður sem hafa bein áhrif á rekstur.
Auðlindaskattar og árás á rekstraröryggi greinarinnar
Ein stærsta breytingin sem ríkisstjórnin boðar í sjávarútvegsmálum er aukin skattheimta á greinina í formi svokallaðra auðlindaskatta. En hvers vegna er verið að herða skattheimtu á grein sem hefur þegar skilað ríkinu verulegum tekjum? Íslenskur sjávarútvegur greiðir bæði veiðigjöld og tekjuskatta og stendur ekki undir neinum ríkisstyrkjum, ólíkt mörgum öðrum atvinnugreinum. Í raun er Ísland eina landið innan OECD þar sem sjávarútvegur greiðir meira til ríkisins en hann fær í stuðning.
Ef útgerðum verður gert að greiða enn hærri auðlindaskatta, þá þarf að svara hvernig tryggja á áframhaldandi samkeppnishæfni greinarinnar. Sjávarútvegsfyrirtæki í samkeppnislöndum okkar njóta opinbers stuðnings, en hér er greinin stöðugt skotmark pólitískra ákvarðana sem draga úr rekstraröryggi. Í stað þess að styrkja greinina og tryggja stöðugleika er ríkisstjórnin að leggja grunn að óvissu sem gæti grafið undan fjárfestingum og nýsköpun í greininni.
Ógöngur ESB í sjávarútvegsmálum – Hvað getum við lært?
Íslensk stjórnvöld tala nú fyrir breytingum á fiskveiðistjórnun sem fela í sér aukið eftirlit og flóknari regluverk. En þegar litið er til Evrópusambandsins, sem hefur eitt umfangsmesta regluverk um sjávarútveg í heiminum, er ljóst að fleiri reglugerðir skila ekki endilega betri árangri.
Fiskveiðistjórnun ESB hefur um áraraðir glímt við ofveiði, stjórnleysi og flókna stjórnsýslu sem dregur úr getu einstakra ríkja til að nýta auðlindir sínar á hagkvæman hátt. Margir fiskistofnar innan ESB-lögsögunnar hafa verið í mikilli hættu, þar sem ákvarðanir um kvóta og veiðistýringu hafa ekki byggst á staðbundinni þekkingu eða hagkvæmni heldur pólitískum samkomulögum milli ríkja.
Flokkar eins og Viðreisn hafa lengi talað fyrir inngöngu í ESB og telja að Ísland eigi að taka upp stefnu sambandsins í ýmsum málaflokkum. En þegar kemur að sjávarútvegi, þá sýnir reynsla ESB að aukin miðstýring og óskilvirk kvótastýring hefur leitt til verri niðurstaðna. Það er mikilvægt að horfa til staðreynda frekar en pólitískrar hugmyndafræði þegar rætt er um framtíð íslensks sjávarútvegs.
Íslenskur sjávarútvegur: Velgengni sem önnur lönd öfunda en stjórnvöld grafa undan
Íslensk sjávarútvegsfyrirtæki hafa byggt upp rekstur sem vekur athygli og virðingu á alþjóðavettvangi. Ísland er leiðandi í sjálfbærri nýtingu sjávarauðlinda, tækninýjungum í fiskvinnslu og hámarksnýtingu hráefnis. Erlendir fræðimenn hafa lýst íslenska fiskveiðistjórnunarkerfinu sem fyrirmynd annarra ríkja.
Þrátt fyrir þetta standa íslensk stjórnvöld fyrir deilum og óstöðugleika sem veikja stöðu greinarinnar. Þessi neikvæða umræða er óskiljanleg þegar litið er til þess að aðrar þjóðir reyna að læra af okkur og jafnvel innleiða svipað fyrirkomulag. Það er ekki útgerðarmenn sem skapa þessa óvissu, heldur stjórnvöld sem virðast ekki treysta eigin árangri í fiskveiðistjórnun.
Niðurstaða: Gagnsæi felst í ábyrgri stefnu, ekki pólitískum áróðri
Ef raunverulegt gagnsæi á að vera markmið, þá ætti umræðan ekki að snúast um eignatengsl heldur um skýra stefnu í auðlindastýringu, betri greiningu og langtímaáætlun um aflaheimildir. Það þarf að tryggja rekstrarlegan fyrirsjáanleika og koma á skilvirkum aðgerðum sem styðja við byggðaþróun og atvinnu. Þetta snýst ekki um aukið eftirlit og reglugerðir sem kæfa greinina, heldur um að tryggja að hún geti starfað áfram á sjálfbærum og arðbærum grunni.
Ég tel að umfjöllun um gagnsæi eigi að byggja á raunverulegum gögnum og hagfræðilegri greiningu frekar en pólitískum skammtímaáróðri. Ef stefna stjórnvalda á að miða að bættri framtíð sjávarútvegs, ætti áherslan að vera á hagkvæma og sjálfbæra nýtingu. Við þurfum ekki breytingar sem skapa meira reglugerðafargan. Markmiðið á að vera raunverulegur ábati, ekki stefna sem dregur íslenskan sjávarútveg niður á sama getuleysi og ESB hefur sýnt í fiskveiðistjórn.
Greinin birtist í Morgunblaðinu 18 febrúar 2025
Comments